मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग 10

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे

भाग 10
महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र
शिंदे घराण्याचा अल्प वृत्तांत. ।
महादजी शिंदे ह्यांस औरस पुत्र एकही नसून एक बाळाबाई नामक कन्या होती. त्यांचा सख्खा भाऊ तुकोजी हा पानिपतचे लढाईत मृत्यु पावला. त्याचे केदारजी, रवळोजी व आनंदराव असे तीन पुत्र होते. त्यांपैकीं आनंदरावावर पाटीलबावांची फार प्रीति होती. तेव्हां नाना फडनवीस व तुकोजी होळकर ह्यांनीं, पाटीलबाबांच्या वडील बायकोच्या मांडीवर त्यास दत्तक दिले; व त्याचे दौलतराव असे नामाभिधान ठेवून, त्यास पेशव्यांकडून सरदारीची वस्त्र देवविली. त्यामुळे दौलतराव हे महादजी शिंद्यांच्या सर्व संपत्तीचे व जहागिरीचे अधिपति बनले. श्रीमंत सवाई माधवराव पेशव्यांनी ह्यांस, छ० १० सव्वाल आब तिसैन रोजीं, वकिलमुतालकीची व अमिरुल-उमराईची नायबगिरी सांगून नवीन शिक्के करून दिले. ह्यांच्या मराठी शिक्कत्यामध्ये ज्योतिस्वरुप चरणीं तत्पर ।। महादजीसुत दौलतराव शिंदे निरंतर ॥ अशीं अक्षरें होतीं. हेच महाराज दौलतराव शिंदे हे आमच्या चरित्रनायिका श्रीमती महाराणी बायजाबाईसाहेब ह्यांचे भ्रतार होत. ह्यांचे वय दत्तविधानसमयीं अवघे १४ वर्षांचे होते. ह्यांची कारकीर्द व विवाहवृत्तांत निराळ्या भागांत सादर करणे अवश्य आहे. spear which Mahratta influence could have collected from Poona, from Indur, from Baroda, and from Nagpur. The final result might not have been altered, but it would still have hung longer in the balance, and at least the great problem of a Contest between an united India and the English would have been fairly fought out. As it was his death settled it. Thenceforth a sinister result became a question only of time. -Tue Natice States of Iradat 14). १ ता० १० मे इ. स. १७९४ रोज शनिवार.

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग 9

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे

भाग 9
महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र
शिंदे घराण्याचा अल्प वृत्तांत. ।
“नाना व महादजी' ह्या उभय मुत्सद्यांच्या गुणावगुणांचे सामान्य परीक्षण होऊन महादजीविषयीं जो लोकग्रह बनला आहे, तो बराच एकतर्फी व असत्य आहे, असेही मानण्याचा नगदजिन्नस व जवाहीर वगैरे. तोफा. मामलत दतिया व बधावर वगैरे ८००००० मामलत रामरतन मोदी पादशाही व लालजीमल ३००००० मामलत रावराजे प्रतापसिंग माचाडीवाले ४००००० गुलाम कादरखां याची जप्ती । ६०००००० दरोवस्त पातशाही वस्तभाव माल नगद व जिन्नस व जवाहीर वगैरे नेलें तें पाटीलबावाकडे आलें. पाटणच्या लढाईत इस्माईलबेगखां व राठोर यांणीं शिकस्त खाल्ली. २९६००००० ८१५ पातशाह व नजफखां व गोहदवाले वगैरे यांचा मुलूक तसरुफांत आहे:- मुलुक पातशाही व नजफखां व गुलाम कादर वगैरे २२५००००० गोहदकर राणा याचा मुलूक ४२००००० मुलूक वधावर व कछवा व भांडेर वगैरे १८००००० २८५००००० दोन करोड पंच्याऐशी लक्ष रुपये साल तमाम. यांत कमज्यादा तहकिकातीच्या अन्वये शिबंदी खर्च वगैरे. प्रसंग येईल. मराठी राज्य रक्षण करण्याचे काम नानांनी केले; परंतु महादजी शिंद्यांच्या स्वार्थपरायणतेने व महत्त्वाकांक्षेने ते सिद्धीस गेलें नाहीं; असा जो सर्व साधारण आक्षेप आहे, तो पुष्कळ चुकीचा आहे, असे अस्सल कागदपत्र सिद्ध करतील असे अनुमान आहे.
खरोखर, महादजी शिंद्यांच्या अकालिक मृत्यूने मराठी साम्राज्याचा मोठाच घात झाला, व परकीय सत्तेस प्रवेश करण्यास अनायासे संधि मिळाली ह्यांत शंका नाहीं. पाटीलबावा आणखी काही दिवस जगले असते व पुणेंदुरबारांतील मत्सर थोडासा नाहींसा झाला असता, तर सर्व हिंदुस्थान संयुक्त होऊन मराठ्यांचे अवाढव्य व अजिंक्य साम्राज्य पुष्कळ काल टिकलें असते ह्यांत संशय नाहीं. परंतु ईश्वरी इच्छा निराळीच असल्यामुळे पाटीलबावांच्या मृत्यूने मराठी राज्याचा नाश लवकर घडवून आणला, असेच ह्मटले पाहिजे.
१ कर्नल म्यालेसन ह्यांनी महादजी शिंदे ह्यांच्या मृत्यूबद्दल लिहितांना जे उद्गार काढिले आहेत, ते वाचण्यासारखे आहेत. ते लिहितातः "By the death of Madhaji Sindhia the Mahrattas lost their ablest warrior and their most farseeing statesman. In his life he had had two main objects: the one to found a kingdom, the other to prepare for the contest for empire with the English. In both, it may be said, he succeeded. The kingdom he founded still lives, and if the army which he formed on the European model was annihilated eight years after his demise by Lake and Wellesley, it had in the interval felt the loss of his guiding hand, as on the field it missed his inspiring presence. Had he lived, Sindhia would not have had to meet Lake and Wellesley alone; Madhaji would have brought under one standard—though in different parts of India-the horsemen and French contingent of Tippu, the powerful artillery of the Nizam, the whole force of the Rajputs, and every
मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे

भाग 9
महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र
शिंदे घराण्याचा अल्प वृत्तांत. ।
“नाना व महादजी' ह्या उभय मुत्सद्यांच्या गुणावगुणांचे सामान्य परीक्षण होऊन महादजीविषयीं जो लोकग्रह बनला आहे, तो बराच एकतर्फी व असत्य आहे, असेही मानण्याचा नगदजिन्नस व जवाहीर वगैरे. तोफा. मामलत दतिया व बधावर वगैरे ८००००० मामलत रामरतन मोदी पादशाही व लालजीमल ३००००० मामलत रावराजे प्रतापसिंग माचाडीवाले ४००००० गुलाम कादरखां याची जप्ती । ६०००००० दरोवस्त पातशाही वस्तभाव माल नगद व जिन्नस व जवाहीर वगैरे नेलें तें पाटीलबावाकडे आलें. पाटणच्या लढाईत इस्माईलबेगखां व राठोर यांणीं शिकस्त खाल्ली. २९६००००० ८१५ पातशाह व नजफखां व गोहदवाले वगैरे यांचा मुलूक तसरुफांत आहे:- मुलुक पातशाही व नजफखां व गुलाम कादर वगैरे २२५००००० गोहदकर राणा याचा मुलूक ४२००००० मुलूक वधावर व कछवा व भांडेर वगैरे १८००००० २८५००००० दोन करोड पंच्याऐशी लक्ष रुपये साल तमाम. यांत कमज्यादा तहकिकातीच्या अन्वये शिबंदी खर्च वगैरे. प्रसंग येईल. मराठी राज्य रक्षण करण्याचे काम नानांनी केले; परंतु महादजी शिंद्यांच्या स्वार्थपरायणतेने व महत्त्वाकांक्षेने ते सिद्धीस गेलें नाहीं; असा जो सर्व साधारण आक्षेप आहे, तो पुष्कळ चुकीचा आहे, असे अस्सल कागदपत्र सिद्ध करतील असे अनुमान आहे.
खरोखर, महादजी शिंद्यांच्या अकालिक मृत्यूने मराठी साम्राज्याचा मोठाच घात झाला, व परकीय सत्तेस प्रवेश करण्यास अनायासे संधि मिळाली ह्यांत शंका नाहीं. पाटीलबावा आणखी काही दिवस जगले असते व पुणेंदुरबारांतील मत्सर थोडासा नाहींसा झाला असता, तर सर्व हिंदुस्थान संयुक्त होऊन मराठ्यांचे अवाढव्य व अजिंक्य साम्राज्य पुष्कळ काल टिकलें असते ह्यांत संशय नाहीं. परंतु ईश्वरी इच्छा निराळीच असल्यामुळे पाटीलबावांच्या मृत्यूने मराठी राज्याचा नाश लवकर घडवून आणला, असेच ह्मटले पाहिजे.
१ कर्नल म्यालेसन ह्यांनी महादजी शिंदे ह्यांच्या मृत्यूबद्दल लिहितांना जे उद्गार काढिले आहेत, ते वाचण्यासारखे आहेत. ते लिहितातः "By the death of Madhaji Sindhia the Mahrattas lost their ablest warrior and their most farseeing statesman. In his life he had had two main objects: the one to found a kingdom, the other to prepare for the contest for empire with the English. In both, it may be said, he succeeded. The kingdom he founded still lives, and if the army which he formed on the European model was annihilated eight years after his demise by Lake and Wellesley, it had in the interval felt the loss of his guiding hand, as on the field it missed his inspiring presence. Had he lived, Sindhia would not have had to meet Lake and Wellesley alone; Madhaji would have brought under one standard—though in different parts of India-the horsemen and French contingent of Tippu, the powerful artillery of the Nizam, the whole force of the Rajputs, and every
मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे

भाग 9
महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र
शिंदे घराण्याचा अल्प वृत्तांत. ।
“नाना व महादजी' ह्या उभय मुत्सद्यांच्या गुणावगुणांचे सामान्य परीक्षण होऊन महादजीविषयीं जो लोकग्रह बनला आहे, तो बराच एकतर्फी व असत्य आहे, असेही मानण्याचा नगदजिन्नस व जवाहीर वगैरे. तोफा. मामलत दतिया व बधावर वगैरे ८००००० मामलत रामरतन मोदी पादशाही व लालजीमल ३००००० मामलत रावराजे प्रतापसिंग माचाडीवाले ४००००० गुलाम कादरखां याची जप्ती । ६०००००० दरोवस्त पातशाही वस्तभाव माल नगद व जिन्नस व जवाहीर वगैरे नेलें तें पाटीलबावाकडे आलें. पाटणच्या लढाईत इस्माईलबेगखां व राठोर यांणीं शिकस्त खाल्ली. २९६००००० ८१५ पातशाह व नजफखां व गोहदवाले वगैरे यांचा मुलूक तसरुफांत आहे:- मुलुक पातशाही व नजफखां व गुलाम कादर वगैरे २२५००००० गोहदकर राणा याचा मुलूक ४२००००० मुलूक वधावर व कछवा व भांडेर वगैरे १८००००० २८५००००० दोन करोड पंच्याऐशी लक्ष रुपये साल तमाम. यांत कमज्यादा तहकिकातीच्या अन्वये शिबंदी खर्च वगैरे. प्रसंग येईल. मराठी राज्य रक्षण करण्याचे काम नानांनी केले; परंतु महादजी शिंद्यांच्या स्वार्थपरायणतेने व महत्त्वाकांक्षेने ते सिद्धीस गेलें नाहीं; असा जो सर्व साधारण आक्षेप आहे, तो पुष्कळ चुकीचा आहे, असे अस्सल कागदपत्र सिद्ध करतील असे अनुमान आहे.
खरोखर, महादजी शिंद्यांच्या अकालिक मृत्यूने मराठी साम्राज्याचा मोठाच घात झाला, व परकीय सत्तेस प्रवेश करण्यास अनायासे संधि मिळाली ह्यांत शंका नाहीं. पाटीलबावा आणखी काही दिवस जगले असते व पुणेंदुरबारांतील मत्सर थोडासा नाहींसा झाला असता, तर सर्व हिंदुस्थान संयुक्त होऊन मराठ्यांचे अवाढव्य व अजिंक्य साम्राज्य पुष्कळ काल टिकलें असते ह्यांत संशय नाहीं. परंतु ईश्वरी इच्छा निराळीच असल्यामुळे पाटीलबावांच्या मृत्यूने मराठी राज्याचा नाश लवकर घडवून आणला, असेच ह्मटले पाहिजे.
१ कर्नल म्यालेसन ह्यांनी महादजी शिंदे ह्यांच्या मृत्यूबद्दल लिहितांना जे उद्गार काढिले आहेत, ते वाचण्यासारखे आहेत. ते लिहितातः "By the death of Madhaji Sindhia the Mahrattas lost their ablest warrior and their most farseeing statesman. In his life he had had two main objects: the one to found a kingdom, the other to prepare for the contest for empire with the English. In both, it may be said, he succeeded. The kingdom he founded still lives, and if the army which he formed on the European model was annihilated eight years after his demise by Lake and Wellesley, it had in the interval felt the loss of his guiding hand, as on the field it missed his inspiring presence. Had he lived, Sindhia would not have had to meet Lake and Wellesley alone; Madhaji would have brought under one standard—though in different parts of India-the horsemen and French contingent of Tippu, the powerful artillery of the Nizam, the whole force of the Rajputs, and every
 

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग 8

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे

भाग 8

महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र

शिंदे घराण्याचा अल्प वृत्तांत. ।

महादजी शिंदे ह्यांनी दिल्लीच्या बादशाहाकडून वकिलमुतालकीची वस्त्र पुण्यास आणली. त्या वेळीं जो समारंभ झाला त्याचे वर्णन आणि त्या संबंधानें तत्कालीन मुत्सद्यांचे अभिनंदन पर उद्गार वाचण्यासारखे आहेत. ते !! एकत्र नमूद असलेले परशरामभाऊ पटवर्धन ह्यांचे एक पत्र उपलब्ध झाले आहे, तेच येथे सादर करितों. हे पत्र इतिहासदृष्ट्या मनोरंजक व वाचनीय असून, ह्यावरून पाटीलबावाविषयींचे समकालीन मुत्सद्यांचे मतही व्यक्त होण्यासारखे आहे. राजश्रियाविराजित राजमान्य राजश्री नाना स्वामींचे सेवेसी:- पोा परशराम रामचंद्र कृतानेक साष्टांग नमस्कार विनंति उपरी येथील कशल ताा छ जिल्काद जाणोन स्वकीय कुशल लिहीत असले पाहिजे विशेष. आपण पत्र पाठविलें तें पावलें. राजश्री महादजी शिंदे पाटीलबावा यांच्या भेटी जाहल्या. नंतर दुसरे दिवशीं सरकार वाड्यांत येऊन त्यांणीं, पादशाहाकडून वकिलमुतलक व अमीरल-उमराव व बक्षीगिरीचा बहुमान घेऊन आलो आहे; श्रीमंतांनी घ्यावा; याप्रमाणे विनंति केली. त्याजवरून सातारियास महाराजांस || caaविनंति लेहून, तेथील आज्ञापत्र आणवून, सदर्दू बहुमान घ्यावयाचा निश्चय करून !! आषाढ शुद्ध त्रितीयेस फर्मान बाडी केली. श्रीमंतांनी वकिलमुतलक व अमीरल-उमरावची खिलत च्यारकुबचा व जिगा व सरपंच व परीदा कलगीमय लटक, व माळा मरवारी व कलमदान व ढालतरवार व मोरचेल१२ व नालकी व झालदार पालखी व शिकेकटार व माहीमरातीब व तमनतोग हत्ती व घोडा आदिकरून पादशाहाकडून आले होते, ते बहुत आदरेकरून घेतले. श्रीमंतांनीं नजर एकशेंएक मोहरा पादशाहास ठेविली. पाटीलबावांनी एकावन्न मोहरा डेन्यांतच श्रीमंतांस नजर करून आदब बजाविली. तेथे तोफा वगैरेंच्या सलाम्या होऊन, श्रीमंत वाड्यांत आल्यावर सर्वत्रांनीं नजरा करून आदब बजाविली. समारंभ चांगला जाहला. ह्मणोन विस्तारे लिहिलें. ह्याजवरून बहुत संतोष जाहला. श्रीमंतांचा प्रताप थोर. ताळे शिकंदर. पाटीलवावा यांणीं गुलामकादर याचे पारिपत्य करून पादशाहाची मर्जी खुश केली. त्यांणीं श्रीमंतास बहुमान पाठविला. समारंभ बहुत चांगला जाहला. ह्या मोठ्याच गोष्टी आहेत. मुख्य गोष्ट श्रीमंतांचा प्रभाव. त्या योगेंकरून पाटीलवावांनी त्या प्रांतीं नक्ष केला. त्याप्रमाणेच हुजूरही पादशाहाची मर्यादा रखून बहुमान घेतले. त्याचप्रमाणे समारंभ जाले. व श्रीमंत वाडियांत आल्यावर दोहों पदांचीं पादशाहाकडील मुतालकीची वस्त्र श्रीमंतांनी पाटीलबावांस खासगीचा पोशाख व जेगा, सरपेच कंठी व ढालतरवार, व नालकी व हत्ती घोडा याप्रमाणे दिल्हे. त्याची नजर पाटीलवावांनी श्रीमंतांस पन्नास मोहरा करून आदब बजाविली. हे पाटीलवावांची सरफराजी चांगली जाहली. उत्तम आहे. हीं पदें भलत्यास प्राप्त व्हावयाचीं नाहींत. रा० पाटीलबावा यांणीं त्या देशांत बहुत कष्ट मेहेनत करून शत्रू पादाक्रांत केले. पादशाहीचा बंदोबस्त करून पादशाहांस बहुत खुश केले. त्याचे येथे कोणी सरदार राहिला नाहीं. बाहेरील सरदार येऊन बंदोबस्त केला. तेव्हां सहजच देणे प्राप्त जाहलें. आपण दुरंदेशी चित्तांत आणून, महाराजांची आज्ञा आणवून, बहुत (बहुमान ?) घेतले ही मोठी थोर गोष्ट केली. आजपावेतों कोठेही व्यंग पडलें नाहीं. पुढे दिवसेंदिवस श्रीमंतही थोर जाहले; आणि आपली निष्ठा श्रीमंतांचे ठायीं. तेथे विस्तार काय ल्याहावा ? तसेच पाटीलवावांनी तिकडे मेहेनत करून पदें वगैरे मिळविली, ती सर्व एकनिष्ठपणे श्रीमंतांस प्रविष्ट केली; हे त्यांचे निष्ठेस योग्य. दुस-याकडून व्हावयाचें नाहीं. पाटिलांप्रमाणे निष्ठा कोणाचीही पाहिली नाहीं. कोठवर वर्णना ल्याहावी ? श्रीमंतांचा प्रताप थोर. मोठी कामें सहजांत घडतात. बहुत काय लिहिणे, कृपा करावी हे विनंति. १३ आपला शौर्यवैभवाचा कळस करून सोडला. थोरले माधवराव पेशवे । ह्यांनी, जयाप्पाचे पुत्र जनकोजी शिंदे ह्यांजकडे जी सरदारी व जो सरंजाम होता, तो त्यांच्या पश्चात् पाटीलबावांस छ० २९ जमादिलावल सुदूर सन आब सितैन ह्या सालीं दिला. त्या दिवसापासून छ० ३० रजब आर्बा तिसैने पर्यंत, महादजी शिंदे ह्यांनी शुक्लेंदूप्रमाणे आपल्या भाग्यचंद्राची वृद्धि केली; व त्याच्या प्रकाशाने मराठ्यांचा शौर्यमहिमा | १ ता० ५ दिसेंबर इ. स. १७६३ रोज सोमवार. २ ता० ३ मार्च इ. स. १७९४ रोज सोमवार. ३ महादजी शिंदे ह्यांनी उत्तर हिंदुस्थानांतल्या स्वान्यांमध्ये क्रोडो रुपयांचा प्रांत जिंकून घेतला; त्याचप्रमाणे संपत्तिहि पुष्कळ मिळविली. ह्या संपत्तीची एक यादी पुढे लिहिल्याप्रमाणे आहे. ती पाहिली असतां शिंद्यांचे वैभव केवळ पराक्रमाच्या जोरावर कसे वाढले ह्याची कल्पना करितां येईल:- याद पाटील यांणीं हिंदुस्थानांतून घेतले बितपशील:- नगदजिन्नस व जवाहीर वगैरे. तोफा. राणा गोहदकर याची जप्ती ३२०० ००० मामलत मिर्जा शफीखां । ३३००००० ० जप्ती अफरासियाबखां ४०००००० ५७० शुजाऊतदीलखां व वजीर अफरासियाब खानाचे सासरे व जहां गीरखां त्याचा भाऊ ४००००० राजे नारायणदास अफरासियाब खानाचा दिवान । ३००००० महमदबेगखां हमदानी याची जप्ती ६००००० रणजीतसिंग जाट याची मामलत । १२००००० मामलत राजे जयनगरकर दोन वेळ ८५००००० मामलत पिटाला ( पतियाला ) ६००००० ० ० ० ० ० ०अखंड प्रज्वलित केला. ह्यांच्या कारकीर्दीचा वृत्तांत हा स्वतंत्र इतिहा साचा भाग असल्यामुळे तो येथे दाखल करणे अप्रासंगिक आहे. तथापि, एवढे सांगणे जरूर आहे कीं, सांप्रत पाटीलबावांच्या चरित्राची जी माहिती उपलब्ध झाली आहे, त्यापेक्षाही अधिक कागदपत्र जेव्हां प्रसिद्ध होतील, तेव्हां ह्या थोर पुरुषाचे चरित्र फारच विचारार्ह व गंभीर आहे असे दृष्टीस पडेल.

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग 7

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग 7 महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र शिंदे घराण्याचा अल्प वृत्तांत. महादजी ऊर्फ पाटीलबावा ह्यांचे चरित्र फार महत्त्वाचे आहे. पानिपतच्या मोहिमेनंतर मराठ्यांची जेवढीं ह्मणून महत्त्वाचीं राजकारणे झाली, त्या सर्वांमधे पाटीलबावा ह्यांचे नांव प्रमुखत्वेकरून चमकत आहे. किंबहुना, अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात मराठ्यांचा तेजोरवि जो पुनः प्रकाशित झाला, तो केवळ ह्या लोकोत्तर पुरुषाच्या परिश्रमाचेच फल होय असे ह्मटल्यास फारशी हरकत येणार नाहीं. पुणेंदुरबारची कारस्थाने ज्याप्रमाणे नाना फडणविसांनी चालविली, त्याप्रमाणे पाटीलबावांनी उत्तर हिंदुस्थानांतील सर्व मनसबे युक्तिप्रयुक्तीने सिद्धीस नेले. त्यांचे लष्करी धोरण शिवाजी महाराजांच्या तोडीचे असून, पाश्चिमात्य राष्ट्रांची सुधारलेली सैन्यरचना व युद्धपद्धति ह्यांचे महत्त्व त्यांच्या लक्ष्यांत चांगले आल्यामुळे, त्यांनीं, डी बॉयन, पेरन वगैरे युद्धकलाकुशल फ्रेंच लोक आपल्या पदरीं ठेवून, मराठी सैन्याची सुधा १ बरवासागर हा गांव पेशव्यांनी जोतिबाच्या शौर्याबद्दल शिंद्यांस छ २६ मोहरम सलास खमसैन ( ता० ३ दिसेंबर इ. स. १७५२) रोजी इनाम दिला होता. त्यावरून जोतिबाचा मुत्यु त्याच्या अगोदर थोडे दिवस झाला असावा हे उघड आहे. रणा उत्तम प्रकारची केली होती. त्यामुळे त्यांचे सैन्य व तोफखाना पाश्चिमात्य पद्धतीवर ताण करण्यासारखा होऊन, त्यांच्याशी टक्कर देणे परराष्ट्रीयांस देखील अशक्य झाले होते. मग एतद्देशीय प्रतिपक्षी संस्थानिकांस त्यांच्यावर नक्ष करणे दुष्कर व्हावे ह्यांत नवल नाहीं. त्यांनी लढवय्ये रजपूत पादाक्रांत केले; प्रमत्त रोहिले नेस्तनाबूत केले; दिल्लीचा शाहआलम बादशाह आपल्या मुठीत ठेविला; हैदर व टिपू ह्यांच्यावर पगडा बसविला; इंग्रजांस आपली कर्तबगारी दाखविली; व अखेर सर्वांवर छाप बसवून, दिल्लीच्या सार्वभौम बादशाहापासून आपल्या धन्याकरितां वकिल-मैतालकीची बहुमानाचीं वस्त्रे पटकावून । १ महादजी शिंदे ह्यांनी दिल्लीच्या बादशाहाकडून वकिलमुतालकीची वस्त्र पुण्यास आणली. त्या वेळीं जो समारंभ झाला त्याचे वर्णन आणि त्या संबंधानें तत्कालीन मुत्सद्यांचे अभिनंदन पर उद्गार वाचण्यासारखे आहेत

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग 6

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे
भाग 6
महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र
शिंदे घराण्याचा अल्प वृत्तांत. ।
दत्ताजी शिंदे व जनकोजी शिंदे ह्यांच्या सोनपतपानपतच्या मोहिमेमधील शौर्यकथा श्रीमंत राजश्री दादासाहेब स्वामींचे सेवेसी:- | विनंति सेवक जनकोजी शिंदे कृतानेक दंडवत विज्ञापना. सेवकाचे वर्तमान तागायत छ २ मोहरम मु।। नागोर स्वामींचे आशीर्वादें यथास्थित असे. विशेष:-आज्ञापत्र पाठविलें तें पावले. तेथे आज्ञा, जयाजी शिंदे...... निधन पावले, हे वृत्त ऐकून अंत:करण परम विक्षेपाते पावले. दुःखाचा कल्पांत झाला. विवेकेंकरून झाल्या श्रमाचे परिमार्जन करणे. ईश्वरतंत्रास उपाय नाही. या गोष्टीचा खेद करीन म्हटल्यास साध्य नाहीं. तरी तुह्मीं सर्वांचे समाधान करून, बहुत सावधपणे राहून, राजश्री दत्तवाचे आज्ञेत राहत जाणे. तुह्मी आह्मांस लेकाप्रमाणे आहांत. सर्वही कुशल ईश्वर करील” ह्मणोन आज्ञा. ऐसियास तीर्थरूप कैलासवासी जाले, या दुःखास पारच नाही. परंतु शत्रु संनिध असतां दुःखार्णवीं पडलिया परिणाम नाहीं. स्वामीसेवेसी अंतर पडते. याजकरितां आज्ञेप्रमाणे दुःखपरिहार करून स्वामीसेवेसी तत्पर असो. आमचे छत्र तरी स्वामीच आहेत. स्वामींची आज्ञा व तीर्थरूप राजश्री पाटीलबावांची आज्ञा वितरिक्त वावगी वर्तणूक होणेच नाहीं. तीर्थरूप कैलासवासींचे हातून सेवा वेतली, त्याप्रमाणे अभिमान पुरस्सर आह्मां लेकरांपासून सेवा घेऊन अधिकोत्तर ऊर्जित करणार स्वामी समर्थ आहेत. आह्मी स्वामींचे आज्ञाधारक सेवक आहोत. आज्ञेप्रमाणे सेवा करावी हेच उचित आहे. कैलासवासी तीर्थरूपांचा संकल्प सिद्धीस पाववणार व शत्रूचें यथास्थित पारपत्य करणार स्वामी थणी समर्थ आहेत. येथील वृत्त आलाहिदा पुरवणीपत्र लिहिले आहे. त्यावरून विदित होईल. सेवेसी श्रुत होय हे विज्ञप्ति. केवळ अपूर्व आहेत. त्या वेळी प्रत्यक्ष वीररसाने त्यांच्या अंगीं मूर्तिमंत । संचार केला होता की काय, असा भास होतो.
दत्ताजी शिंदे रणांत घायाळ होऊन पडले, त्या वेळीं रोहिल्यांचा सरदार कुतुबशाह ह्याने दुष्टबुद्धीने त्यांस विचारिलें कीं, “पटेल, हमारे साथ तुम् और लड़ेंगे ??? त्या वेळी ह्या मर्द पुरुषाने उत्तर दिलें कीं 4 निशा अकताल्ला ! बचेंगे तो और बी लढेंगे. अर्थात् अशा महारथी योद्ध्याचा रणोत्साह पाहून प्रत्यक्ष रणदेवतेस देखील कौतुक वाटेल, मग इतरांची . ती गोष्ट काय ? दत्ताजी शिंदे यांचा कुतुबशाहाने शिरच्छेद करून त्यांचे शीर अहमदशाह आबदल्लीकडे नजर पाठविले. ते शीर परत मिळविण्यास मराठ्यांस, अयोध्येचा नबाब सुजाउद्दौला ह्यास मध्यस्ती घालावे लागले; व त्याकरितां तीन लक्ष रुपये बादशाहास खंडणी/?? द्यावी लागली!! नुसत्या गतासु कलेवराच्या शिरास जर तीन लक्ष. रुपये किंमत द्यावी लागली, तर प्रत्यक्ष त्या वीराची किंमत काय असेल ? अर्थात् असा अमूल्य मोहरा हरपल्यामुळे महाराष्ट्राचे अत्यंत नुकसान झाले ह्यांत शंका नाहीं.
| दत्ताजी शिंदे ह्यांचा अंत झाल्यानंतर मराठ्यांचे व गिलच्यांचे शेवटचे तुमुल युद्ध झाले. त्यांत जनकोजी शिंदे ह्यांनी भारतीय युद्धांतील धृष्टद्युम्नाप्रमाणे पराक्रम गाजविला. त्यांस तोफेचा गोळा व भाल्याची जखम लागून ते रणांगणीं पडले; व शत्रून त्यांचा विद्ध देह पाडाव केला. त्यांस जिवंत सोडविण्याकरितां सुजाउद्दौल्याचा वकील पंडित काशीराज ह्याने फार खटपट केली. परंतु ती निष्फल होऊन अखेर त्यांचा पाषाणहृदयी व कपटपटु नजीबखान रोहिल्याने निर्दयपणाने वध केला. ह्याप्रमाणे राणोजी शिंद्याचे वीरपुत्र एकामागून एक धारातीर्थी पतन पावले. राणोजीस जयाजी व दत्ताजी ह्यांशिवाय जोतिबा ह्या नांवाचा तिसरा पुत्र होता. तोही बुंदेलखंडांतील वोढसेप्रांतीं बैरवासागर गांवीं स्वामिकार्यावर लढत असतां मृत्यु पावला. ह्याप्रमाणे राणोजीच्या औरस संततीपैकीं तिन्हीं पुत्रांचा निकाल लागला. त्याशिवाय त्यास तुकोजी व महादजी असे दोन राखेच्या पोटचे पुत्र होते. ते दोन्ही | पानिपतच्या युद्धामध्ये हजर होते. त्यांपैकीं तुकोजी त्याच युद्धांत मृत्यु ) पावला. बाकी फक्त महादजी राहिला. तो मोठ्या शर्थीने जीव बचावून परत आला. त्याने पुढे आपल्या तरवारबहादुरीने पानिपतच्या युद्धांत गत झालेली मराठ्यांची अब्रू परत मिळविली; व आपल्या शौर्याचा कीर्तिध्वज सर्व हिंदुस्थानभर फडकत ठेविला. |

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग 5

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे
भाग 5
महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र
शिंदे घराण्याचा अल्प वृत्तांत. ।
राणोजी मृत्यु पावल्यानंतर त्याची जहागीर व सरदारीची वस्त्र जयाजीस मिळाली. हा जयाजी मराठ्यांच्या इतिहासांत जयाप्पा ह्या नांवाने फार प्रसिद्ध आहे. ह्याने आपल्या वडिलांप्रमाणे शौर्याची अनेक कामे करून, मराठ्यांची सत्ता उत्तरेकडे वृद्धिंगत केली. ह्या पुरुषाच्या पराक्रमकथा फार आल्हाददायक असून, त्यांत मराठ्यांचे शौर्य, मरा ठ्यांचा अभिमान, मराठ्यांची कर्तृत्वशक्ति आणि मराठ्यांचे ओज इत्यादि प्रशंसनीय गुण ओतप्रोत भरले आहेत. ह्याने ज्या वेळीं रोहि। त्यांचा पराभव करून अयोध्येचा नबाब सफदरजंग ह्यास वजिरी प्राप्त करून दिली, व मराठ्यांच्या यशोवैभवाचा झेंडा रोहिलखंडांत नेऊन उभारला; त्या वेळी बाळाजी बाजीराव पेशवे ह्यांनी त्याचा जो गौरव केला आहे, तो केवळ अपूर्व आहे. शाबास तुमच्या हिंमतीची व दिलेरी रुस्तुमीची; व शाबास लोकांची ! आमच्या दक्षिणच्या फौजांनी * गंगायमुनापार होऊन, रोहिले पठाणांशी युद्ध करून, आपण फत्ते पा२ वावे, हे कर्म लहान सामान्य न झाले. तुह्मीं एकनिष्ठ, कृतकर्म सेवक, या दौलतीचे स्तंभ आहां !! चित्तावर धरितां, ते घडून येते !! इत्यादि पेशव्यांचीं गौरववचने वाचून, कोणा सहृदय वीराच्या नेत्रांतून आनंदाश्रू येणार नाहींत बरें ?
जयाप्पा शिंदे ह्यांनी लढवय्या रोहिले लोकांशीं घनघोर युद्धे केलीं, व महापराक्रमी रणझुंजार रजपूत वीरांना हैं. देखील ‘दे माय धरणी ठाय' करून सोडिलें. मारवाडावरील मरा--- ठ्यांच्या स्वारीवर, राजस्थानांतील भाटांनी जीं कवित्ते रचलीं आहेत, त्यांत, जयाप्पा शिंद्याच्या रणपटुत्वाचे विस्मरण रजपूत लोकांस कधीही होणार नाही, असे ध्वनित केले आहे. असो. जयाप्पा शिंदे ह्यांचा नागोरच्या वेढ्यामध्यें जोधपुरचा राजा बिजेसिंग ह्याने अत्यंत कपटाने मारेक-यांकडून वध करविला. मृत्युसमयीं जयाप्पाचे बंधु दत्ताजी शिंदे हे जवळ होते. ते प्रियबंधूचा शस्त्रविदीर्ण व अचेतन देह अवलोकन करून शोक करू लागले. त्या वेळी हा लोकोत्तर वीरपुरुष आपल्या बंधूस हिंमत देऊन बोलता झाला कीं, ‘वैरी युद्धास आला आणि तू रांडेसारखा रडतोस ! हें क्षात्रधर्मास उचित नाहीं. आतां मजला कांहीं होत नाहीं. तुह्मीं शत्रुपराभव क- रावा. अहाहा! इतकें अलौकिक क्षात्रतेज ज्याच्या अंगीं चमकत होते, तो योद्धा मृत्यूची काय पर्वा करणार आहे ? मोरोपंतांनी झटलेच आहेः | मरण रुचे वीराला, न रुचे परि कधी अपयशे मळणें । १ टॉड साहेबांच्या राजस्थानच्या इतिहासांत पुढील पद्य दिले आहे:- याद घणा दीन आवेशी, हाप्पा वाला हेल। भागा तीनो भूपति, माल खजाना मेल ॥ १ ॥ ह्याचा तात्पर्यार्थ असा की, “आप्पाच्या रणप्रसंगाची आठवण लोकांस पुष्कळ दिवस राहील. रणांत पाठ न दाखविणारे मारवाड, बिकानीर, व रूपनगर येथील तीन भूपति देखील रणांगणांमध्ये आपले सर्व सामानसुमान व जडजवाहीर टाकून पळून गेले ! " | २ जयाप्पा शिंदे नागोरच्या वेढ्यामध्ये मारले गेले, त्या वेळीं श्री० रघुनाथराव पेशवे ह्यांनीं जयाप्पाचे चिरंजीव जनकोजी शिंदे ह्यांस जे समाधानपत्र पाठविलें, 'त्याचे उत्तर आह्मांस उपलब्ध झाले आहे. ते फार हृदयद्रावक असून त्यांतही जनकोजीचे क्षात्रतेज चमकत आहे. ह्मणून ते येथे सादर करितों:-- जयाप्पा शिंदे आपला पुरुषार्थ गाजवून इहलोक सोडून गेल्यानंतर त्यांचे बंधु दत्ताजी शिंदे व पुत्र जनकोजी शिंदे ह्यांनी अनेक युद्धांमध्ये आपल्या पराक्रमाची सीमा करून दाखविली. गिलचे व दुराणी ह्यांचा च मराठ्यांचा जो घनघोर रणसंग्राम झाला, त्यांत तर ह्या वीरपुरुषांनीं भारतीय योद्ध्यांप्रमाणे आपलें रणवीर्य व्यक्त केले

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग 4

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे

भाग 4
महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र
शिंदे घराण्याचा अल्प वृत्तांत. ।
अठराव्या शतकाच्या प्रारंभीं, मराठी राज्याच्या अभ्युदयार्थ जे पराक्रमपटु व शौर्यशाली वीरपुरुष अवतीर्ण झाले, त्यांमध्ये राणोजी शिंदे व मल्हारजी होळकर हे दोघे प्रमुख होत. इ. स. १७२५ सालापासून ह्या उभय वीरांच्या मर्दुमकीस प्रारंभ झाला, व छत्रपति शाहू महाराज व पेशवे ह्यांच्याकडून त्यांच्या रणशौर्याचे अभिनंदन होऊन, त्यांस जहागिरी व सरंजाम बक्षीस मिळू लागले. राणोजी शिंदे ह्यास छ ५ मोहरम सीत अशरीन ह्या तारखेस सरदारी व पालखीचा सरंजाम मिळाला, व तेव्हांपासून त्याचा उत्कर्ष होत चालला. ह्याने बाजीराव पेशवे ह्यांच्या निरनिराळ्या मोहिमांमध्ये पराक्रमाचीं अलौकिक कामे करून मराठी राज्यास उत्कृष्ट मदत केली; व दिल्लीपर्यंत मराठ्यांचा झेंडा फडकवून, पुष्कळ प्रांत व चौथ सरदेश"}, मुखींचे हक्क मराठ्यांस प्राप्त करून दिले. दिल्लीकडील इ. स. १७३६ सालच्या स्वारीमध्ये राणोजीने ८००० मुसलमान स्वारांशीं टक्कर देऊन व त्यांची वाताहत करून जो विजय मिळविला, तो फार प्रशंसनीय होता. ह्याने निजामावरील मोहिमांमध्यें व वसईच्या स्वारीच्या वेळी आपलें शौर्यतेज चांगलें प्रकाशित केले. हा रणशूर सरदार इ. स. १७४७ चे सुमारास सुजालपूर येथे मृत्यु पावला. मरणसमयीं ह्याजकडे एकंदर ६५ लक्षांचा प्रांत होता. जो पुरुष प्रारंभीं एक लहानसा हुजच्या होता, तो पुढे स्वतःच्या कर्तृत्वाने व मर्दुमकीने इतका ऐश्वर्यसंपन्न बनला; हे लक्ष्यांत घेतलें, ह्मणजे स्वतःच्या कर्तृत्वाने मनुष्यास आपला कसा अभ्युदय करून घेता येतो, हे चांगले शिकण्यासारखे आहे. असो. राणोजीची छत्री उत्तर हिंदुस्थानांत सुजालपूर ह्या गांवीं असून तेथे राणेगंज ह्या नांवाची पेठ वसली आहे. सुजालपूर हा गांव पेशव्यांकडून छ १ रजब समान आबैन ह्या तारखेस राणोजीच्या छत्री १ ता० २९ जून इ. स. १७४७ रोज सोमवार. करितां इनाम देण्यात आला असून, अद्यापि तो छत्रीच्या उत्सवाकडे चालत आहे. राणोजीस मैनाबाई नामक लग्नाच्या बायकोपासून जयाजी ऊर्फ जयाप्पा, दत्ताजी, व जोतिबा ऊर्फ जोत्याजी असे तीन पुत्र, व चिमाबाई नामक राखेपासून महादजी व तुकोजी असे दोन पुत्र, मिळून एकंदर पांच पुत्र होते. हे एकापेक्षा एक पराक्रमी व कर्तृत्ववान् निपजून, त्यांनी आपल्या देशभूमीची अप्रतिम सेवा बजाविली; व इतिहासांत आपली कीर्ति अजरामर करून ठेविली.

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग 3

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे

भाग 3

महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र

शिंदे घराण्याचा अल्प वृत्तांत. ।

शाहू महाराजांचे कारकीर्दीतील अव्वल राजकारणप्रसंगांत वेळोवेळी दृष्टीस पडते. त्यावरून हा महाराष्ट्रवीर समरभूमीवर बरीच वर्षे चमकत असावा असे वाटते. थोरले राजाराम महाराज ह्यांचे कारकीर्दीत जे लोकोत्तर स्वदेशभक्त निर्माण झाले, व ज्यांनी जीवादारभ्य श्रमसाहस करून स्वराज्य रक्षण केले, त्या परम वंदनीय वीरमंडलामध्ये नरसोजी व जिवाजी पाटील शिंदे तोरगलकर पागनीस ह्या दोघांची नावें अंतभूत आहेत. ह्यावरून शिंदे घराणे हे पूर्वीपासून विख्यात आहे, असे ह्मणण्यास हरकत नाहीं । शिंदे घराण्याच्या थोरपणाबद्दल आणखी एक दाखला सांपडतो. औरंगजेब बादशाहाने, आपल्या पदरचे सरदार कण्हेरखेडेकर शिंदे ह्यांच्या कन्येशी शाहू महाराजांचे लग्न इ. स. १७०६ साली लावून दिले, ही गोष्ट इतिहासांत प्रसिद्धच आहे. ह्या मुलीचे नांव सावित्रीबाई असे होते. ही इ. स. १७१० मध्ये वारली. अर्थात् छत्रपति शाहू महाराज ह्यांच्या क्षत्रियकुलावतंस व सर्वश्रेष्ठ महाराष्ट्रकुलाशीं ज्या घराण्याचा शरीरसंबंध जडला होता, ते घराणे हीन ज्ञातीचे असेल हे संभवनीय दिसत नाहीं. क्याप्टन क्ल्यून्स ह्यांचेही असेच मत आहे. | प्रकृत चरित्रनायिका श्रीमती महाराणी बायजाबाईसाहेब ज्या शिंदे घराण्यांत प्रसिद्ध झाल्या, त्या घराण्याचा मूळ पुरुष राणोजी शिंदे हा होय. ह्याची माहिती देतांना, मध्य हिंदुस्थानचे इतिहासकार सर जॉन मालकम ह्यांनी असे लिहिले आहे कीं, शिंदे ह्यांचे घराणे मूळचे शुद्र जातीचे असून त्यांचा मूळ पुरुष राणोजी हा होय. हा मूळचा कण्हेरखेडचा पाटील होता. तो प्रथमतः बाळाजी विश्वनाथ पेशवे ह्यांच्या पदरीं नौकरीस राहिला. त्या वेळी त्याजकडे खिजमतगाराचे ह्मणजे हजयाचे काम होते. पुढे तो बाजीराव बल्लाळ पेशवे ह्यांचे कार ईकीर्दीत हुजन्याच्या जागेवरून पागेचा शिलेदार बनला. ह्या संबंधाने अशी आख्यायिका प्रसिद्ध आहे कीं, बाजीराव साहेब एके वेळीं शाहू महाराजांस भेटण्याकरिता राजवाड्यांत गेले. त्या वेळी त्यांचा हुजच्या राणोजी हा, नेहमीप्रमाणे त्यांच्या चर्मपादुको हातीं घेऊन, दाराशीं बसला. तितक्यांत त्यांस आकस्मिक निद्रा लागली. बाजीराव साहेब छत्रपतींची भेट घेऊन दाराबाहेर आले; तों, त्यांचा स्वामिनिष्ठ सेवक त्यांच्या चर्मपादुका उराशीं घट्ट धरून बसलेला त्यांच्या नजरेस पडला. अर्थात् हुजन्याची स्वामिभक्ति पाहून त्यांस आश्चर्य वाटलें व फार संतोष झाला. नंतर त्यांनी लवकरच त्यास आपल्या पागेमध्ये शिलेदाराची जागा दिली. येणेप्रमाणे राणोजीचा भाग्योदय झाला. ही मालकम साहेबांनी दिलेली आख्यायिका खरी आहे. ह्यावद्दल ग्वाल्हेरचे रेसिडेंट क्याप्टन स्टुअर्ट यांनी चौकशी-अंतीं खात्री करून घेतलेली आहे. ह्या आख्यायिकेच्या पुष्टिकरणार्थ त्यांनी आणखी असे लिहिले आहे कीं, राणोजीने ह्या पेशव्यांच्या जुन्या चर्मपादुका आपल्या भाग्योदयाचे मूळकारण आहेत असे समजून, त्या नीट जतन करून ठेवल्या होत्या; व त्याविषयीं तो फार पूज्यभाव बाळगीत असे. राणोजीची ही स्वामिनिष्ठा पाहून कोणाचे हृदय आनंदाने उचंबळणार नाहीं बरं ? असो. राणोजीच्या उदयासंबंधाने सर जॉन मालकम् ह्यांनी जी दंतकथा • दिली आहे, तिच्यावरून राणोजी प्रथमतः हलक्या दर्जाचा नोकर होता असे दिसून येते. तथापि त्यामुळे शिंद्यांचे घराणे कमी योग्यतेचे होते, असे मात्र मानितां येत नाहीं. राणोजीचा चरित्रवृत्तांत फार मनोरंजक व वीररसपरिप्लुत असा आहे. तो समग्र दाखल करण्याचे हे स्थळ नाहीं. तथापि त्याच्या व त्याच्या वंशजांच्या कारकीर्दीचे अत्यल्प सिंहावलोकन ह्या भागांत सादर करणे अवश्य आहे

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग 2

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे

 भाग 2

महाराणी बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र

शिंदे घराण्याचा अल्प वृत्तांत. ।

शिंदे ह्यांचे घराणे महाराष्ट्राच्या इतिहासांत फार प्रसिद्ध आहे. हे घराणे फार पुरातन असून, ह्यांतील कित्येक पुरुष, भोंसले, * शिर्के,घोरपडे, जाधव,घाटगे वगैरे जुन्या मराठे सरदारांप्रमाणे मुसलमानी अमदानींत स्वपराक्रमानें उदय पावले असावेत, असे मानण्यास जागा सांपडते. रविराव' हैं, रुस्तुमराव’ ‘झुंझारराव' ह्यांसारखे बहुमानदर्शक पद शिंद्यांच्या एका घराण्याकडे होते, असा उल्लेख ग्रांटडफ साहेबांच्या इतिहासांत दृष्टीस पडतो. ब्राह्मणी राज्यामध्ये शिंदे नांवाचे पुरुष मोठमोठे लष्करी अधिकार उपभोगीत होते, अशीही माहिती मिळते. मुसलमानी अमदानींतील मराठे सरदारांचा इतिहास अगदीं अंधकारांत असल्यामुळे त्याविषयी अधिक खुलासा करितां येत नाहीं. तथापि महाराष्ट्रराज्यसंस्थापक छत्रपति शिवाजी महाराज ह्यांच्या कारकीर्दीपासून शिंदे घराण्यांतील पुरुषांचा नामनिर्देश जुन्या बखरी व..जुने कागदपत्र ह्यांत यथास्थित सांपडतो; व त्यावरून हे घराणे मराठेशाहीच्या अगदी प्रारंभापासून अस्तित्वात आहे, असे निःसंशय ह्मणतां येते. शिवाजी महाराजांचे पदरीं नेमाजी शिंदे ह्या नावाचे एक प्रबल व पराक्रमी सुभेदार होते; व त्यांनी महाराष्ट्रराज्यस्थापनेचे काम चांगली मदत केली होती. नेमाजी शिंदे ह्या पुरुषांचे नांव थोरले नेमाजी शिंदे ह्यांच्या नांवाचा उल्लेख, कृष्णाजी अनंत सभासदविरचित**शिवछत्रपतीचे चरित्र-पृष्ठ ८१ ह्यामध्ये, शिलेदार व मुलुखाचे सुभेदार ह्यांच्या यादीमध्ये आलेला आहे, व इतर ग्रंथांतरींही आहे. तथापि ह्या पुरुषाची माहिती फारशी उपलब्ध नसल्यामुळे शिंद्यांचे घराणे मराठी राज्याच्या प्रारंभापासून अस्तित्वात आहे, असे पुष्कळ लोकांस माहीत नाही. परंतु त्याबद्दल आह्मांस मुळींच संशय नाहीं.

थोरले बाजीराव ह्यांनी जिवाऊ शिंदे ह्यांस लिहिलेले एक फार जुने पत्र उपलब्ध झाले आहे. त्यामध्ये नेमाजी शिंदे ह्यांच्या मराठी राज्यांतील पुरातन सेवेचा यथास्थित उल्लेख असून, महि पतराव शिंदे ह्यांनीं तशीच सेवा करावी व नक्ष करावा ह्मणून लिहिले आहे. हे पत्र फार वाचनीय व महत्त्वाचे असल्यामुळे येथे दिल्यावांचून राहवत नाहीं. गंगाजलनिर्मल जिवाऊ शिंदी यांसीप्रीतिपूर्वक बाजीराव बल्लाळ प्रधान आशीर्वाद उपरी येथील कुशल जाणोन स्वकीय कुशल लिहीत जाणे. विशेष. तुह्मांकडून राजश्री त्रिंबक गोपाळ आले. त्यांनी कितेक अर्थ निवेदन केला. त्याजवरून सविस्तर कळों आलें. व राजश्री महिपतराव शिंदे यांचेविसीं कितेक विदित केलें. ऐशास मशारनिल्हे पुरातन राज्यांतील सेवक; व पूर्वी राजश्री नेमाजी शिंदे यांणी या राज्यांत कोणे रीतीने सेवा केली आहे व कितेक कामकाजे केली, त्यांचे जागां मशारनिल्हे आहेत. त्यांणीं सर्वप्रकारे जातीने अंगेजणी करून, तोलदार फौज धरून, दुष्टास नतीजा देऊन, आपला नक्ष करावा. हा समय हाच आहे. येविसींचा कितेक अर्थ राजश्री त्रिंबक गोपाळ यांस सांगितला आहे. हे तुह्मांस सांगतील. ती वचने आमचीच जाणून, तुह्मीं मशारनिल्हेस उत्तेजन देऊन, सांगितल्याप्रमाणे कार्यभाग केलियाने हे घर तुमचेच आहे. आह्मी सर्वस्वे तुमचे असो. यास संदेह नाहीं. जाणिजे. जिल्हेज.” ह्या पत्रावरून जिवाऊ शिंदे ही वाई फार वजनदार व राजकारस्थाना * असावी असे दिसते.

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे भाग १

मराठेशाहीतील दक्षिण लावण्यवती धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे

भाग १
मराठेशाहीत राजमाता जिजाऊ ,येसुबाई ,सोयराबाई ,महाराणी ताराबाई नंतर जे नाव मराठाशाहीच्या इतिहासामध्ये आदराने घेतले जाते .सर्वात सुदर दक्षिण लावण्यवती व धुरंधर राजकारणी ग्वाल्हेर ची महाराणी बायजाबाई शिंदे हे होय . ह्या महाराणी ने मराठेशाहीच्या राजकारणात जो धुमाकूळ घातला त्याला इतिहासात सुवर्ण अक्षराने लिहले गेले .पण मराठ्यांनी या महाराणी बायजाबाई शिंदे या राणी ची साधी दाखल पण घेतली नाही असो . पण आजपासून हि लेखमाला चालू करून ह्या महाराणी ला न्याय देण्याचा एक प्रामाणिक प्रयन्त .
बायजाबाईसाहेब शिंदे ह्यांचे चरित्र
१ शिंदे घराण्याचा अल्प वृत्तांत. ...
२ बायजाबाई शिंदे ह्यांचा कुलवृत्तांत. ... ...
३ दौलतराव शिंदे ह्यांची कारकीर्द.
४ दौलतराव शिंदे ह्यांचा मृत्यु. ... ... ...
५ बायजाबाईसाहेबांची कारकीर्द. ... ... ...
६ बायजाबाईसाहेब व महाराज जनकोजीराव ह्यांचा बेवनाव. ...
७ ग्वाल्हेर येथील राज्यक्रांति व बायजाबाईसाहेबांचा वनवास
८ बायजाबाईसाहेबांच्या कांहीं गोष्टी. ... ...।
९ कसोटीचा प्रसंग. ... ... ... ...
१० शेवट. ... ... ... ... ...
बायजाबाईसाहेबांचा शिक्का. ॥ श्रीनाथ ॥ ।। श्री ज्योतिस्वरूपचरणीं तत्पर ॥ ॥ दौलतरावशिंदे-गृहिणी वायजावाई निरंतर ॥